Redazione Σύνταξη
του Massimo Lunardelli
Διαδηλώσεις στη Μπολόνια μετά τη δολοφονία του Lorusso – foto του E. Scuro
Την ημέρα που σκότωσαν τον Francesco Lorusso δεν ήμουν ακόμη 16 χρονών. Αυτός 25. Eγώ ζούσα στο Τορίνο, ήμουν στο δεύτερο έτος του λυκείου. αυτός επρόκειτο να αποφοιτήσει στην Ιατρική στο Πανεπιστήμιο της Μπολόνια. Εγώ χαρακτήριζα τον εαυτό μου ως στρατευμένο στη Lotta Continua αφού είχα ήδη δηλώσει αναρχικός και ήμουν μέλος της κομουνιστικής νεολαίας Fgci για μερικούς μήνες. αυτός ήταν πραγματικά αγωνιστής της Lotta Continua, μέλος της ομάδας περιφρούρησης και πάντα στην πρώτη σειρά των αγώμων.
Η πρώτη σελίδα της Lotta Continua στις 12 μαρτίου
Τα νέα τα έμαθα από τις ειδήσεις, το γεγονός είχε συμβεί γύρω στις 13: στη διάρκεια πολύ σκληρών συγκρούσεων γύρω από το Πανεπιστήμιο οι καραμπινιέροι είχαν πυροβολήσει. Έπρεπε να περιμένω μέχρι την επόμενη μέρα για να μάθω την αλήθεια που ένιωθα περισσότερο δική μου: «Οι καραμπινιέροι μιας διαβόητης κυβέρνησης δολοφόνησαν έναν από τους συντρόφους μας» γράφει με μεγάλα γράμματα στην πρώτη σελίδα η Lotta continua. Και μετά στον υπότιτλο: «Ο Φραντσέσκο Λορούσο, φοιτητής, αγωνιστής της Λότα Κοντίνουα, σκοτώθηκε στη Μπολόνια από τους καραμπινιέρους που υπερασπίζονταν τους τραμπούκους της Κοινωνίας και Απελευθέρωσης-Comunione e Liberazione. Οδοφράγματα σε όλο το Πανεπιστήμιο, αυθόρμητες συνελεύσεις σε εργοστάσια, μετά μια τεράστια πορεία φεύγει από το Πανεπιστήμιο και κατευθύνεται προς τα κεντρικά γραφεία των Χριστιανοδημοκρατών. Γενικές απεργίες στα σχολεία και πορείες σε πολλές πόλεις έχουν κληθεί για σήμερα. Ο Andreotti στην τηλεόραση λέει ότι το γεγονός είναι φυσιολογικό και μοιραίο». Διάβασα με μια ανάσα το άρθρο που προχωρούσε ήδη παρακάτω: “Από νωρίς το απόγευμα, αμέσως αφότου άρχισε να κυκλοφορεί η φήμη για τη δολοφονία του συντρόφου Francesco, εκατοντάδες σύντροφοι άρχισαν να συρρέουν στον χώρο του πανεπιστημίου, υπάρχουν τηλεφωνήματα σε εργοστάσια και τώρα βρίσκεται σε εξέλιξη στο Εργατικό Κέντρο μια συνεδρίαση των εργοστασιακών συμβουλίων, όπου συγκεντρώνονται οι σύντροφοι. Το PCI δεν φαίνεται πουθενά, καθώς έχει συγκεντρωθεί για την φύλαξη της Ομοσπονδίας του. Η αστυνομία είναι συγκεντρωμένη σε διάφορα σημεία στο κέντρο της πόλης. Στην περιοχή του πανεπιστημίου όπου έχουν συγκεντρωθεί τώρα μερικές χιλιάδες σύντροφοι, η ένταση είναι πολύ υψηλή και είναι κοινή σε όλους η επιθυμία να απαντηθεί άμεσα αυτή η νέα δολοφονία της κυβέρνησης Andreotti”.
Η Lotta continua ήταν, τουλάχιστον στα μάτια μου, μια όμορφη και απαραίτητη εφημερίδα. Συνήθως έβγαινε με 12 σελίδες, κόστιζε 150 λιρέτες, εκείνους τους πρώτους μήνες του ’77 διευθυντής ήταν ο Alexander Langer. Δεν ήταν πια το όργανο του ομώνυμου «κόμματος» λόγω της διάλυσής του που έγινε στο Ρίμινι το ’76, είχε μετατραπεί σε μια ελεύθερη εφημερίδα, πολύχρωμη φωνή του λεγόμενου Κινήματος του ’77, που είχε πρόσφατα αποκαλυφθεί σε όλη του τη ζωντάνια με το διώξιμο του Λάμα από το Πανεπιστήμιο της Ρώμης. “Οι τίτλοι των επόμενων ημερών σημάδεψαν την οργή: «Το Πανεπιστήμιο εκκενώθηκε. Το PCI-ΚΚΙ και το συνδικάτο εμποδίζουν τους φοιτητές να μιλήσουν «(13 μαρτίου). «Η Μπολόνια βρίσκεται υπό κατάσταση πολιορκίας εδώ και τέσσερις ημέρες. Άρματα μάχης, ελικόπτερα, νομάρχης με πλήρεις εξουσίες. Αυτή η πρόκληση γίνεται από μια Χριστιανοδημοκρατική κυβέρνηση στο σπίτι του PCI και το PCI συμφωνεί «(15 μαρτίου). «Ίσως μια μέρα να πουν και ότι κι ο Francesco αυτοκτόνησε» (19 μαρτίου). Οι λεγόμενες αστικές εφημερίδες έδωσαν τα ρέστα τους. Έγραψε η Il Popolo, εφημερίδα των χριστιανοδημοκρατών DC: “Οι κόκκινοι φασίστες της Lotta Continua και των Αυτόνομων φοιτητικών ομάδων φέρουν την πλήρη ηθική ευθύνη για τον θάνατο του νεαρού Francesco Lorusso». Η L’Unità, όργανο του PCI, έγραψε: «Ένας τεράστιος και σκοτεινός ελιγμός αντιδημοκρατικής πρόκλησης βρίσκεται σε εξέλιξη στη Χώρα. Αυτές οι εγκληματικές πράξεις διαπράττονται από ομάδες τραμπούκων και υποστηρίζονται, ακόμη και θεωρητικοποιούνται από ορισμένους εξτρεμιστικούς σχηματισμούς, οδηγώντας έτσι σε θυελλώδεις και βίαιες διαδηλώσεις στις οποίες ο ρόλος των πραγματικών πρακτόρων προβοκατόρων και φασιστών γίνεται καθοριστικός”. Υπάρχει ένα όμορφο τραγούδι του Claudio Lolli (Οι εφημερίδες του μαρτίου-I giornali di marzo) που συγκέντρωσε μερικές από αυτές τις πολλές λέξεις: «Χτυπήθηκε στην πλάτη πέφτοντας αμέσως / με τα χρυσά κουμπιά και τον γυαλιστερό μπρούτζο / σφυρίζοντας τη μασσαλιώτιδα / ενώ ο άνεμος γαργαλάει τα όνειρα / που πιάστηκαν στην πύλη των δοντιών”.
Χρειάστηκε αρκετός χρόνος, και νομικός, για την ανασύσταση των γεγονότων. Όλα ξεκίνησαν στις 11 το πρωί, με μια διαμαρτυρία προς τους φοιτητές της παραεκκλησιαστικής οργάνωσης Comunione e Liberazione που είχαν συγκεντρωθεί σε συνέλευση στη σχολή της Ανατομίας. Ο πρύτανης επέλεξε να καλέσει τους αστυνομικούς που έφθασαν σε ισχύ. Στις ταραχές που ακολούθησαν, ένας στρατεύσιμος καραμπινιέρος, ο 22χρονος Massimo Tramontani, πυροβόλησε με το υπηρεσιακό του όπλο: πρώτα με μια Winchester και μετά με μια Beretta διαμετρήματος εννέα. Στον δικαστή Bruno Catalanotti, που είχε αναλάβει την έρευνα, θα πει ότι πυροβόλησε στον αέρα για να απωθήσει τους διαδηλωτές που του είχαν ρίξει μερικά εμπρηστικά μπουκάλια. ωστόσο, σύμφωνα με ορισμένες μαρτυρίες, μεταξύ των οποίων και από αστυνομικούς, πυροβόλησε σε ύψος ανθρώπου. Ένας από τους έξι πυροβολισμούς με την Beretta χτύπησε τον Francesco Lorusso στο στήθος: πέθανε σχεδόν αμέσως, δεν πρόλαβε να πάει στο νοσοκομείο. Ένας από τους συντρόφους του που ήταν δίπλα απέδωσε ως τελευταία λόγια του «την πάτησα». Οι δικηγόροι που διορίστηκαν από την οικογένειά του – ο Λορούσο είναι γιος ενός αντισυνταγματάρχη του στρατού – είπαν αμέσως ότι επρόκειτο για «μια προκαθορισμένη και δολοφονική προβοκάτσια από αυτούς που διαχειρίστηκαν τη δημόσια τάξη”.
Τις ώρες και τις μέρες που ακολούθησαν, ξέσπασε στη Μπολόνια το τέλος του κόσμου.
Τα λιθόστρωτα ξεσκίστηκαν από τους δρόμους, ένα βιβλιοπωλείο της CL κάηκε, ένα οπλοπωλείο δέχτηκε επίθεση, οδοφράγματα υψώθηκαν. ο υπουργός Εσωτερικών Cossiga έστειλε τα τανκς, οι καραμπινιέροι έκαναν επιδρομή στο ραδιόφωνο Alice, τη φωνή του Κινήματος που γεννήθηκε πριν από ένα χρόνο, κατηγορούμενο ότι κατεύθυνε τις συγκρούσεις στον αέρα. Σε ένα ορισμένο σημείο ανάμεσα στα οδοφράγματα εμφανίστηκε ακόμη και ένα πιάνο και ένα αγόρι μολιζάνο ονόματι Αντόνιο άρχισε να παίζει, ανάμεσα στον καπνό και την έντονη μυρωδιά των δακρυγόνων, το Σικάγο του Γκράχαμ Νας, Chicago di Graham Nash. Κάποιος μας έγραψε στο φτερό ένα ποίημα που ξεκινάει ως εξής: «Σέρνεται στο δρόμο / ανάμεσα σε δύο οδοφράγματα / βρίσκει τον εαυτό του έκπληκτο / παίζει νότες / πιο ζεστές, πιο γλυκές. / Το γυαλισμένο μαόνι / περιτριγυρισμένο από καπνό / βρωμιά δακρυγόνων. / Κι ένας παράξενος πιανίστας / άφησε κάτω τις πέτρες / παίζει απρόβλεπτα τη σερενάτα του”. Οι συγκρούσεις εξαπλώθηκαν και σε άλλες πόλεις: στη Ρώμη την επόμενη μέρα μια από καιρό προγραμματισμένη πορεία κατέληξε σε αστικό ανταρτοπόλεμο με βόμβες μολότοφ, πυροβολισμούς και άλλες επιθέσεις σε οπλοπωλεία. Στην Τορίνο μου η Πρώτη Γραμμή-Prima Linea αποφάσισε να εκδικηθεί τον Λορούσο σκοτώνοντας έναν λοχία του πολιτικού γραφείου του Αρχηγείου της Αστυνομίας, τον Τζουζέπε Τσιότα-Giuseppe Ciotta. η ανακοίνωση ανάληψης ευθύνης που βρέθηκε σε έναν κάδο απορριμμάτων δεν άφηνε κανένα περιθώριο για κανένα δισταγμό: “Εάν οι καραμπινιέροι πυροβόλησαν στη Μπολόνια, είναι καιρός οι εχθροί μας να αρχίσουν πραγματικά να πληρώνουν. Σύντροφοι, δεν είναι πλέον ώρα για παραδειγματικές ενέργειες και προπαγάνδας: πρέπει να εισπραχθεί η κήρυξη του πολέμου του Κράτους. Στο έδαφος του ταξικού πολέμου που εκτυλίσσεται, οι μαχόμενοι σχηματισμοί πρέπει να επαληθευτούν άμεσα σήμερα. Όσοι αποφεύγουν αυτή την πρακτική δεν έχουν δικαίωμα να μιλούν στον μαχόμενο. Ενάντια στους καραμπινιέρους του Dalla Chiesa, ενάντια στις ένοπλες συμμορίες του Cossiga. Να οργανώσουμε και να εξασκήσουμε τον ταξικό πόλεμο”.
Για το θάνατο του Francesco Lorusso και τα γεγονότα του μαρτίου στη Μπολόνια, βγήκε ένα βιβλίο που κυκλοφόρησε ο Bertani τρεις μήνες αργότερα. Ένα είδος βιβλίου στιγμών, istant book με τίτλο «Μπολόνια Μάρτιος 1977 … δική μας υπόθεση…», “Bologna marzo 1977 … fatti nostri …”, οι συγγραφείς επέλεξαν να υπογράψουν Πολλοί σύντροφοι. Χρόνια αργότερα, ένα απόσπασμα από την εισαγωγή συνεχίζει να με εντυπωσιάζει με τη δύναμή του: «Δεν θα υπάρξει ένας ιστορικός, δεν θα ανεχθούμε την ύπαρξη ενός ιστορικού, ο οποίος εκπληρώνοντας μια λειτουργία μεγαλύτερη από τη γλώσσα, προσφέροντας τις υπηρεσίες του στη γλώσσα της εξουσίας, να αναδομήσει τα γεγονότα, μπολιαζόμενος στη σιωπή μας, αδιάκοπη, ατελείωτη, θυμωμένα ξένη σιωπή”. Ωστόσο, η Iστορία, ανεξάρτητα από τους ιστορικούς, έχει κάνει έτσι κι αλλιώς τον δρόμο της. Κανείς δεν πλήρωσε για τη δολοφονία του Francesco Lorusso: ο καραμπινιέρο Massimo Tramontani πέρασε μερικές εβδομάδες στη φυλακή, στη συνέχεια αποφυλακίστηκε και απαλλάχθηκε επειδή το Δικαστήριο έκρινε ότι είχε ενεργήσει νόμιμα κατά την άσκηση των καθηκόντων του. Ανακάλυψα ότι τριάντα χρόνια αργότερα, ο καραμπινιέρο Τραμοντάνι και ο μεγαλύτερος αδερφός του Φραντσέσκο Λορούσο, Τζιοβάνι, συναντήθηκαν σε ένα είδος «συμφιλίωσης» στο ερημητήριο του Ροντσάνο, κοντά στη Μπολόνια. Διοργανωτής της συνάντησης ήταν ένας μοναχός του τάγματος των Υπηρετών της Μαρίας: ο Μπενίτο Φούσκο. Ήταν ένας στενός φίλος του Φραντσέσκο, κι αυτός αγωνιστής στη Lotta Continua, εκείνα τα χρόνια τον ήξεραν ως Benito ο κόκκινος.
Φυσικά, η ατομική ιστορία του Francesco Lorusso δεν μπορεί να διαχωριστεί από όλο αυτό το σύμπλεγμα πραγμάτων που ήταν το Κίνημα του ’77. Λέξεις κλειδιά, συχνά σε αντίθεση: εργατική αυτονομία, μητροπολιτικοί ινδιάνοι, προλεταριακή απαλλοτρίωση, ένοπλος αγώνας, δημιουργικότητα. Η περίληψη της Wikipedia με κάνει να ντρέπομαι λίγο: «Το Κίνημα του ’77 ήταν ένα αυθόρμητο εξωκοινοβουλευτικό πολιτικό κίνημα που γεννήθηκε στην Ιταλία το 1977 ως ανάπτυξη και μετασχηματισμός των κινημάτων νεολαίας και εργατικών κινημάτων που υπήρχαν ακόμη στη χώρα μετά το ’68». Αλλά δεν είναι εδώ ο τόπος για να εμβαθύνουμε.
I ragazzi del 77 του E. Scuro τα παιδιά του 77
Επιστρέφοντας στην ατομική ιστορία του Lorusso, κάνω τον λογαριασμό: σήμερα, 11 μαρτίου 2022, έχουν περάσει 45 χρόνια από τις 11 μαρτίου 1977. Αυτός, που γεννήθηκε στο Μπάρι στις 7 δεκεμβρίου 1952, θα ήταν 70 ετών. Ακόμα νέος, θα λέγαμε.
Στο μέρος όπου πέθανε, στη via Mascarella 37, κάτω από τις στοές, στο κέντρο της Μπολόνια, σχεδόν στη γωνία με τη via Irnerio, υπάρχει μια πλάκα που λέει: «Οι σύντροφοι του Francesco Lorusso, εδώ δολοφονήθηκε από την ένοπλη αγριότητα του καθεστώτος στις 11 μαρτίου 1977, γνωρίζουν ότι η ιδέα του για ισότητα, ελευθερία και αγάπη θα επιβιώσει από κάθε έγκλημα. Ο Φραντσέσκο είναι ζωντανός και παλεύει μαζί μας». Ο Francesco είναι ζωντανός και αγωνίζεται μαζί μας ήταν επίσης, ακόμη και πριν από την πλακέτα, ένα τεράστιο πανό παρόν για χρόνια σε κάθε διαδήλωση.
Κοιτάζω τις φωτογραφίες που τράβηξε ο Ενρίκο Σκούρο, ο φωτογράφος του Κινήματος της Μπολόνια. Συγκεντρώνονται σε ένα όμορφο βιβλίο του 2011 με τίτλο «Τα παιδιά του ’77. Μια ιστορία κοινοποιημένη στο Facebook», “I ragazzi del ’77. Una storia condivisa su Facebook”, που εκδόθηκε από τον Baskerville.
Διαδηλώσεις στη Bologna μετά τη δολοφονία του Lorusso – foto του E. Scuro
Oggi deve parlare il fratello… Σήμερα πρέπει να μιλήσει ο αδελφός
Να το πανό. Αυτός με το μαύρο πουκάμισο γυρισμένος με την πλάτη που μιλάει στο μεγάφωνο είναι ο αδερφός του Φραντσέσκο.
Χάνομαι παρατηρώντας τα πρόσωπα εκείνων των παιδιών που ονειρεύονταν να κάνουν την επανάσταση, ποιος ξέρει ποιος ήταν αυτός που κρατούσε την ταμπέλα που έγραφε: «Σήμερα πρέπει να μιλήσει ο αδερφός του Φραγκίσκου και όχι οι χριστιανοδημοκράτες δολοφόνοι του”.
Κηδεία του Lorusso – foto E. Scuro
Ποιος ξέρει ποιος ήταν ο τύπος που την ημέρα της κηδείας στο μνημειακό νεκροταφείο της Certosa κρατά το φέρετρο μαζί με τον αδερφό του Lorusso και ποιος ήταν εκείνος ο άλλος που χαιρετά με σφιγμένη γροθιά στο βάθος.
Ιστορίες και αυτές ατομικές μέσα σε μια συλλογική ιστορία.
Τελικά το 2015 κυκλοφόρησε ένα βιβλίο, το μοναδικό μέχρι στιγμής, που ανασυνθέτει με αυστηρότητα όσα συνέβησαν στις 11 μαρτίου 1977. Έχει τον τίτλο «Δολοφονία Francesco Lorusso. Μια ιστορία άρνησης δικαιοσύνης». “Omicidio Francesco Lorusso. Una storia di giustizia negata”. Το έγραψε η Φράνκα Μεννέας, Franca Menneas, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Pendragon. Συνιστώ να το διαβάσουν όλοι όσοι νιώθουν την ανάγκη να φρεσκάρουν τη μνήμη τους. Γιατί, όπως μας δίδαξε ο Primo Levi, είναι πάντα καλό να μην ξεχνάμε ότι «αυτό υπήρξε». Τότε, αν αυτή η Scordata μου μπορούσε να έχει ένα soundtrack, θα ήθελα να είναι ένα τραγούδι που γράφτηκε εκείνες τις μέρες από τον προαναφερθέντα Claudio Lolli. https://www.youtube.com/watch?v=5X6MGxWNjmM
για περισσότερες πληροφορίες, το απαραίτητο αρχείο του Ιδρύματος του Erri De Luca:
και το αρχείο του Κέντρο Τεκμηρίωσης Κινημάτων της Μπολόνια αφιερωμένο στους Francesco Lorusso και Carlo Giuliani https://centrodoc-vag61.info/
ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΤΗΣ “BOTTEGA”
ο Lunardelli στο άρθρο αναφέρει για τον Antonio Mariano, το αγόρι που (στην αληθινή ή μυθιστορηματική μνήμη του Κινήματος) έπαιζε πιάνο στα οδοφράγματα της Μπολόνια εκείνες τις απίστευτες μέρες του μαρτίου εβδομήντα επτά.
Σχέδιο του Echaurren σχετικά με τον A. Mariano
Για όσους θέλουν να μάθουν περισσότερα για αυτό το αγόρι, που πέθανε μόλις λίγους μήνες μετά από εκείνες τις μέρες σε ένα ατύχημα με μοτοσυκλέτα, ας δώσουμε μερικά link:
Ο θάνατος του Φραντσέσκο Λορούσο είναι μια scordata για πολλούς, για πάρα πολλούς, αλλά όχι για την «Bottega», που μίλησε για αυτόν εδώ:
το 2013 με ένα ποίημα του μεγάλου Roberto Roversi https://www.labottegadelbarbieri.org/scordata-11-marzo-1977/
και μετά το 2017 και το 2020
https://www.labottegadelbarbieri.org/per-francesco-lorusso-11-marzo-1977/ https://www.labottegadelbarbieri.org/ricordando-francesco-lorusso-al-tempo-del-coronavirus/
Για τον Massimo Lunardelli, βιβλιοθηκάριο, συγγραφέα και δημιουργό ντοκιμαντέρ, μιλήσαμε στη Bottega εδώ:
https://www.labottegadelbarbieri.org/propagandista-attivissima-e-indefessa/
https://www.labottegadelbarbieri.org/gramsci-mario-un-borghese-piccolo-piccolo/
https://www.labottegadelbarbieri.org/29-maggio-1931-fucilato-michele-schirru/
Redazione Σύνταξη
Το συντακτικό προσωπικό της bottega απαρτίζεται από τον Daniele Barbieri και αυτούς που με εντελώς δωρεάν, εθελοντικό και ελεύθερο τρόπο συνεισφέρουν με περιεχόμενα, πληροφορίες και απόψεις.
taggato con Alexander Langer, Antonio Mariano, Benito Fusco., Bologna 1977, Bruno Catalanotti, Centro di documentazione dei movimenti “Francesco Lorusso – Carlo Giuliani”, Claudio Lolli, Enrico Scuro, Fondazione di Erri De Luca, Fondazione Erri De Luca, Franca Menneas, Francesco Cossiga, Francesco Lorusso, Giovanni Lorusso, Giulio Andreotti, Giuseppe Ciotta, Graham Nash, Lotta Continua, Massimo Lunardelli, Massimo Tramontani, Movimento del 1977, Radio Alice, Roberto Rovers
2 ΣΧΟΛΙΑ
- irene 10 Mαρτίου 2022 8:52
οι νεκροί μας δεν ξεχνιούνται
δεν ξεχνάμε εκείνα τα δύσκολα χρόνια, αλλά σημαντικά και διαμορφωτικά για ολόκληρη τη γενιά μας
βγήκα από το σχολείο (ήμουν στο τρίτο έτος της δουλειάς μου) και έτρεξα στο σταθμό με μια τσάντα (νερό, σάντουιτς, ένα τυλιγμένο plaid-καρό ύφασμα
ένα σαββατοκύριακο συναντήσεων προβληματισμών συνελεύσεων αντίστασης
θυμάμαι επίσης τη νυχτερινή φιλοξενία σε ένα άγνωστο σπίτι και την αλληλεγγύη των μπολονιέζων σε όλη τη διαδρομή της πορείας
πώς να ξεχάσω;
- Francesco Masala 10 Mαρτίου 2022 9:35
https://www.radioalice.org/index.php?option=com_content&view=article&id=6&Itemid=108
VENERDÌ 11 MARZO 1977: LA POLIZIA UCCIDE FRANCESCO LORUSSO
di Massimo Lunardelli
Manifestazioni a Bologna dopo l’assassinio di Lorusso – foto di E. Scuro
Il giorno che uccisero Francesco Lorusso non avevo ancora 16 anni. Lui 25. Io vivevo a Torino, ero al secondo anno delle superiori; lui stava per laurearsi in Medicina all’Università di Bologna. Io mi definivo un militante di Lotta continua dopo essermi già dichiarato anarchico ed essere stato per qualche mese iscritto alla Fgci; lui di Lotta continua lo era davvero, membro del servizio d’ordine e sempre in prima fila nelle lotte.
La prima pagina di Lotta Continua del 12 marzo
Appresi la notizia dal telegiornale, il fatto era accaduto intorno alle 13: nel corso di durissimi scontri intorno all’Università i carabinieri avevano sparato. Dovetti aspettare il giorno dopo per apprendere la verità che sentivo più mia: “I carabinieri di un governo infame hanno assassinato un nostro compagno” titolò a caratteri cubitali in prima pagina Lotta continua. E poi nel sottotitolo: “Francesco Lorusso, studente, militante di Lotta continua, è stato ucciso a Bologna dai carabinieri che difendevano gli squadristi di Comunione e Liberazione. Barricate in tutta l’Università, assemblee spontanee nelle fabbriche, poi un corteo enorme esce dall’Ateneo e si dirige alla sede della Democrazia cristiana. Indetti per oggi scioperi generali nelle scuole e cortei in molte città. Andreotti alla TV dice che il fatto è normale e fatale”. Lessi d’un fiato l’articolo che andava già oltre: “Dal primo pomeriggio, subito dopo che ha cominciato a circolare la voce dell’assassinio del compagno Francesco, centinaia di compagni hanno cominciato ad affluire nella zona dell’università, ci sono telefonate alle fabbriche ed ora è in corso alla Camera del Lavoro una riunione dei Consigli di fabbrica, dove si stanno concentrando i compagni. Il PCI non si vede, mentre ha chiamato a raccolta per presidiare la sua Federazione. La polizia è concentrata in vari punti al centro della città. Nella zona universitaria dove ormai si sono raccolti alcune migliaia di compagni, la tensione è altissima ed è comune a tutti la volontà di rispondere subito a questo nuovo omicidio del governo Andreotti”.
Lotta continua era, almeno ai miei occhi, un giornale bello e indispensabile. Usciva di solito con 12 pagine, costava 150 lire, in quei primi mesi del ’77 ne era direttore Alexander Langer. Non era più l’organo del “partito” omonimo causa scioglimento dello stesso avvenuto a Rimini nel ’76, si era trasformato in un giornale libero, voce variopinta del cosiddetto Movimento del ’77, da poco palesatosi in tutta la sua prorompente vitalità con la cacciata di Lama dall’università di Roma. I titoli dei giorni successivi scandirono la rabbia: “Sgomberata l’Università. Il PCI e il Sindacato impediscono di parlare agli studenti” (13 marzo); “Da quattro giorni Bologna in stato d’assedio. Carri armati, elicotteri, prefetto con pieni poteri. Questa sfida è fatta da un governo democristiano in casa del PCI e il PCI acconsente” (15 marzo); “Forse un giorno diranno anche che Francesco si è suicidato” (19 marzo). I giornali cosiddetti borghesi, si sbizzarrirono. Scrisse Il Popolo, quotidiano della DC: “I fascisti rossi di Lotta continua e dei gruppi studenteschi Autonomi hanno la piena responsabilità morale della morte del giovane Francesco Lorusso”; scrisse l’Unità, organo del PCI: “È in atto nel Paese una vasta e torbida manovra di provocazione antidemocratica. Tali atti criminosi sono compiuti da gruppi squadristici e sono assecondati e persino teorizzati da talune formazioni estremiste, dandosi in tal modo vita a tumultuose e violente manifestazioni in cui determinante diviene il ruolo di veri e propri agenti provocatori e di fascisti”. Esiste una bella canzone di Claudio Lolli (I giornali di marzo) che assemblò un po’ di quelle tante parole: “E’ stato centrato alla schiena cadendo immediatamente / coi bottoni dorati e gli ottoni lucenti / fischiando la marsigliese / mentre il vento fa il solletico ai sogni / rimasti impigliati nel cancello dei denti”.
Francesco Lorusso
Ci volle del tempo, anche giuridico, per ricostruire i fatti. Tutto cominciò alle 11 del mattino, con una contestazione agli studenti di Comunione e Liberazione che si erano radunati in assemblea ad Anatomia. Il rettore scelse di chiamare i tutori dell’ordine, che arrivarono in forze. Nei tafferugli che seguirono un carabiniere di leva, il 22enne Massimo Tramontani, sparò con le sue armi d’ordinanza: prima con un Winchester e poi con una Beretta calibro nove. Al giudice Bruno Catalanotti, titolare dell’indagine, dirà di avere sparato in aria per respingere i manifestanti che gli avevano tirato contro alcune bottiglie incendiarie; stando però ad alcune testimonianze, anche di poliziotti, sparò ad altezza d’uomo. Uno dei sei colpi esplosi con la Beretta colpì Francesco Lorusso al torace: morì quasi subito, non ebbe il tempo di arrivare in ospedale. Un suo compagno che gli era accanto gli ha attribuito come ultime parole “Sono fottuto”. Gli avvocati nominati dai suoi famigliari – Lorusso è figlio di un tenente colonnello dell’Esercito – dissero subito che si trattava “di una provocazione preordinata e omicida da parte di chi ha gestito l’ordine pubblico”.
Nelle ore e nei giorni successivi a Bologna si scatenò il finimondo.
Blindati a Bologna
Dalle strade vennero divelti i sanpietrini, si bruciò una libreria di CL, si assaltò un’armeria, s’innalzarono barricate; il ministro degli Interni Cossiga mandò i carri armati, i carabinieri fecero irruzione a radio Alice, la voce del Movimento nata da un anno, accusata di dirigere via etere gli scontri. Ad un certo punto tra le barricate spuntò persino un pianoforte e un ragazzo molisano di nome Antonio si mise a suonare, tra il fumo e l’odore acre dei lacrimogeni, Chicago di Graham Nash. Qualcuno, di getto, ci scrisse una poesia che comincia così: “Trascinato sulla strada / fra due barricate / si trova stupito / a suonare note / più calde, più dolci. / Il mogano lucido / circondato dal fumo / sporco dei lacrimogeni. / Ed uno strano pianista / deposti i sanpietrini / suona imprevedibile la sua serenata”. Gli scontri si propagarono in altre città: a Roma il giorno dopo un corteo da tempo programmato degenerò in guerriglia urbana con lanci di molotov, spari e altri assalti ad armerie. Nella mia Torino Prima Linea decise di vendicare Lorusso uccidendo un brigadiere dell’ufficio politico della Questura, Giuseppe Ciotta; il comunicato di rivendicazione fatto trovare in un cestino dei rifiuti non lasciava spazio a nessuna esitazione: “Se a Bologna hanno sparato i CC, è ora che i nostri nemici comincino a pagare davvero. Compagni, non è più tempo di azioni esemplari e di propaganda: la dichiarazione di guerra dello Stato va raccolta. Sul terreno della guerra di classe dispiegata si devono verificare oggi, subito, le formazioni combattenti. Chi si sottrae a questa pratica non ha diritto di parola nell’area combattente. Contro i CC di Dalla Chiesa, contro le bande armate di Cossiga. Organizzare e praticare la guerra di classe”.
Sulla morte di Francesco Lorusso e sui fatti del marzo bolognese, uscì tre mesi dopo un libro edito da Bertani. Una sorta di istant book intitolato “Bologna marzo 1977 … fatti nostri …”, gli autori scelsero di firmarsi Molti compagni. A distanza di anni, continua a colpirmi per la sua forza un passo dell’introduzione: “Non esisterà uno storico, non tollereremo che esista uno storico, che assolvendo una funzione maggiore del linguaggio, offrendo i suoi servigi alla lingua del potere, ricostruisca i fatti, innestandosi nel nostro silenzio, silenzio ininterrotto, interminabile, rabbiosamente estraneo”. La Storia, indipendentemente dagli storici, ha comunque fatto il suo corso. Nessuno ha pagato per l’omicidio di Francesco Lorusso: il carabiniere Massimo Tramontani passò qualche settimana in galera, poi venne scarcerato e scagionato perché il Tribunale stabilì che comunque aveva agito legittimamente nell’esercizio delle sue funzioni. Ho scoperto che trent’anni dopo, il carabiniere Tramontani e il fratello maggiore di Francesco Lorusso, Giovanni, si sono incontrati in una sorta di “riconciliazione” all’eremo di Ronzano, intorno a Bologna. Ad organizzare l’incontro è stato un frate dell’ordine dei Servi di Maria: Benito Fusco. Era un caro amico di Francesco, come lui militava in Lotta continua, in quegli anni lo conoscevano come Benito il rosso.
Certo, la storia individuale di Francesco Lorusso non può essere disgiunta da tutto quel complesso di cose che è stato il Movimento del ’77. Parole chiave, spesso in antitesi: autonomia operaia, indiani metropolitani, esproprio proletario, lotta armata, creatività. Mi fa un po’ vergognare la sintesi di Wikipedia: “Il Movimento del ’77 è stato un movimento politico spontaneo extraparlamentare nato in Italia nel 1977 come sviluppo e trasformazione dei movimenti giovanili e operai ancora esistenti del Paese dopo il Sessantotto”. Ma non è questa la sede per approfondire.
I ragazzi del 77 di E. Scuro
Tornando alla storia individuale di Lorusso, faccio i conti: oggi, 11 marzo 2022, sono passati 45 anni da quell’11 marzo 1977. Lui, nato a Bari il 7 dicembre 1952, avrebbe 70 anni. Ancora giovane, si direbbe.
Nel luogo in cui è morto, in via Mascarella 37, sotto i portici, nel pieno centro di Bologna, quasi all’angolo con via Irnerio, c’è una targa che dice: “I compagni di Francesco Lorusso, qui assassinato dalla ferocia armata di regime l’11 marzo 1977 sanno che la sua idea di uguaglianza, di libertà e di amore sopravviverà ad ogni crimine. Francesco è vivo e lotta insieme a noi”. Francesco è vivo e lotta insieme a noi fu anche, ancor prima della targa, un enorme striscione presente per anni ad ogni manifestazione.
Guardo le foto scattate da Enrico Scuro, il fotografo del Movimento bolognese. Sono raccolte in un suo bel libro del 2011 intitolato “I ragazzi del ’77. Una storia condivisa su Facebook”, edito da Baskerville.
Manifestazioni a Bologna dopo l’assassinio di Lorusso – foto di E. Scuro
Oggi deve parlare il fratello…
Eccolo lo striscione. Quello in maglia nera di spalle che parla al megafono è il fratello di Francesco.
Mi perdo ad osservare le facce di quei ragazzi che sognavano di fare la rivoluzione, chissà chi era quello che regge il cartello con su scritto: “Oggi deve parlare il fratello di Francesco e non i suoi assassini democristiani”.
Funerali di Lorusso – foto E. Scuro
Chissà chi era il tizio che il giorno dei funerali al Cimitero monumentale della Certosa regge la bara insieme al fratello di Lorusso e chi era quell’altro che sullo sfondo saluta a pugno chiuso.
Storie anch’esse individuali dentro una storia collettiva.
Finalmente nel 2015 è uscito un libro, l’unico finora, che ricostruisce con rigore quel che accadde quell’11 marzo 1977. Si intitola “Omicidio Francesco Lorusso. Una storia di giustizia negata”. L’ha scritto Franca Menneas, è edito da Pendragon. Ne consiglio la lettura a tutti coloro che sentono il bisogno di rinfrescarsi la memoria. Perché, come ci ha insegnato Primo Levi, è sempre bene non dimenticare che “questo è stato”. Poi, se questa mia Scordata potesse avere una colonna sonora, mi piacerebbe fosse un brano scritto in quei giorni dal già citato Claudio Lolli. https://www.youtube.com/watch?v=5X6MGxWNjmM
per approfondimenti, l’indispensabile archivio della Fondazione di Erri De Luca:
e l’archivio del bolognese Centro di documentazione dei movimenti dedicato a Francesco Lorusso e Carlo Giuliani https://centrodoc-vag61.info/
NOTA DELLA “BOTTEGA”
Lunardelli nell’articolo accenna alla figura di Antonio Mariano, il ragazzo che (nella memoria vera o romanzata del Movimento) ha suonato il pianoforte sulle barricate bolognesi in quelle incredibili giornate di marzo settantasette.
Vignetta di Echaurren su A. Mariano
Per chi volesse saperne di più su questo ragazzo, morto solo pochi mesi dopo quelle giornate in un incidente in moto, diamo alcuni link:
La morte di Francesco Lorusso è una scordata per molti, per troppi, ma non per la “Bottega”, che ne ha parlato qui:
nel 2013 con una poesia del grande Roberto Roversi https://www.labottegadelbarbieri.org/scordata-11-marzo-1977/
e poi nel 2017 e nel 2020
https://www.labottegadelbarbieri.org/per-francesco-lorusso-11-marzo-1977/ https://www.labottegadelbarbieri.org/ricordando-francesco-lorusso-al-tempo-del-coronavirus/
Di Massimo Lunardelli, bibliotecario, scrittore e documentarista, abbiamo parlato in Bottega qui:
https://www.labottegadelbarbieri.org/propagandista-attivissima-e-indefessa/
https://www.labottegadelbarbieri.org/gramsci-mario-un-borghese-piccolo-piccolo/
https://www.labottegadelbarbieri.org/29-maggio-1931-fucilato-michele-schirru/
La redazione della bottega è composta da Daniele Barbieri e da chi in via del tutto libera, gratuita e volontaria contribuisce con contenuti, informazioni e opinioni.
taggato con Alexander Langer, Antonio Mariano, Benito Fusco., Bologna 1977, Bruno Catalanotti, Centro di documentazione dei movimenti “Francesco Lorusso – Carlo Giuliani”, Claudio Lolli, Enrico Scuro, Fondazione di Erri De Luca, Fondazione Erri De Luca, Franca Menneas, Francesco Cossiga, Francesco Lorusso, Giovanni Lorusso, Giulio Andreotti, Giuseppe Ciotta, Graham Nash, Lotta Continua, Massimo Lunardelli, Massimo Tramontani, Movimento del 1977, Radio Alice, Roberto Roversi
Navigazione articoli
« America Latina: la difesa delle lingue native
Finanza e fisco: peggio di Bonnie and Clyde »
2 COMMENTI
- irene10 Marzo 2022 8:52
non si dimenticano i nostri morti
non si dimenticano quegli anni difficili, ma significativi e formativi per tutta la nostra generazione
uscii da scuola (ero al mio terzo anno di lavoro) e corsi alla stazione con una borsina (acqua, panino, un plaid arrotolato
un weekend di incontri assemblee riflessioni resistenza
ricordo anche l’ospitalità notturna in una casa sconosciuta e la solidarietà dei bolognesi lungo tutto il percorso del corteo
come dimenticare?Rispondi - Francesco Masala10 Marzo 2022 9:35
Αέναη κίνηση-moto Perpetuo 
